Khai thác sâu sắc từ các tác phẩm của các vị tiền nhiệm, Đức Lêô nhấn mạnh tính liên tục Kitô học sâu sắc trong giáo huấn của Giáo hội về nghĩa vụ của chúng ta phải nhìn thấy dung mạo Chúa Kitô nơi người nghèo.
Đó là nhận định của Tiến sĩ Larry Chapp Chapp, giáo sư thần học đã nghỉ hưu của Đại học DeSales gần Allentown, Pennsylvania, viết trên Catholic World Report ngày 10 tháng 10, 2025.
Văn kiện huấn quyền đầu tiên của Đức Lêô XIV, Dilexi Te (“Ta đã yêu con”), dĩ nhiên đã thu hút được nhiều sự quan tâm. Một tông huấn là một văn kiện khá thấp xét về các tiêu chuẩn cổ điển để đánh giá thẩm quyền của các bản văn huấn quyền. Đức Giáo Hoàng Leo đã giữ kín những lá bài của mình trong những tháng đầu tiên của triều đại giáo hoàng, làm và nói rất ít điều có thể gây ra nhiều tranh cãi, và vì vậy, mức độ quan tâm đến văn kiện này - văn kiện đầu tiên của ngài - đang ở mức gần như cao trào. Và vì vậy, không có gì ngạc nhiên khi nhiều người Công Giáo từ mọi phía trong giáo hội đã phân tích chi tiết bản văn nhằm tìm ra bất cứ gợi ý nào về hướng đi mà Đức Giáo Hoàng Leo dự định đưa Giáo hội đến.
Tôi nghĩ điều đó đã khiến nhiều người suy nghĩ quá nhiều về bản văn và nhìn thấy trong đó nhiều hơn những gì nó dự định hoặc báo hiệu. Tóm lại, vì những lý do tôi sẽ giải thích dưới đây, tôi nghĩ rằng Dilexi Te, mặc dù là một văn kiện hay, sâu sắc và đẹp đẽ ở một số điểm, nhưng lại nói rất ít điều mới mẻ theo nghĩa thần học mới lạ, hầu như không nói bất cứ điều gì dù chỉ gây tranh cãi nhẹ, và cố gắng định vị mình là hoàn toàn tiếp nối Truyền Thống. Tôi thích bản văn này, nhưng tôi nghĩ những ai muốn tìm hiểu sâu hơn về tư tưởng của Đức Giáo Hoàng Leo sẽ ra về tay trắng.
Không có góc nhìn mới nào về tư tưởng của Đức Giáo Hoàng Lêô
Trước hết, đây là một bản văn phần lớn đã được Đức Giáo Hoàng Phanxicô viết. Và rất khó, nếu không muốn nói là không thể, để biết phần nào là của ngài và phần nào là của Đức Giáo Hoàng Lêô. Có thể nói rằng những điều như vậy không quan trọng vì Đức Giáo Hoàng Lêô đã ký tên vào bản thảo cuối cùng, nhưng những điều đó lại rất quan trọng. Có thể, giống như thông điệp đầu tiên của Đức Giáo Hoàng Phanxicô (Lumen Fidei), phần lớn do Đức Bênêđictô viết, việc công bố những tác phẩm cuối cùng gần như đã hoàn thành của một vị giáo hoàng vừa qua đời (hoặc đã nghỉ hưu) giống như một hành động tôn kính của Đức Giáo Hoàng đối với vị tiền nhiệm hơn là một sự thể hiện hoàn toàn theo chương trình về những xác tín sâu sắc nhất của vị tân giáo hoàng. Nó có thể chỉ là một cử chỉ mang tính giáo huấn theo hướng tiếp nối với vị tiền nhiệm hơn là một tuyên bố mạnh mẽ về hướng đi mà vị tân giáo hoàng dự định hướng đến với tư tưởng và triều đại giáo hoàng của mình.
Ngược lại, thông điệp đầu tiên của Thánh Giáo hoàng Gioan Phaolô II, Redemptor Hominis, là một nhân học thần học lấy Chúa Kitô làm trung tâm, rất gần gũi và thân thương với ngài. Và như triều đại giáo hoàng trọn vẹn của ngài đã làm rõ, đó thực sự là một tuyên bố mang tính chương trình rõ ràng từ vị Giáo hoàng mới về những chủ đề chính trong triều đại giáo hoàng của ngài. Tuy nhiên, Lumen Fidei không phải như vậy, và tôi ngờ rằng Dilexi Te cũng không phải như vậy.
Tôi không nói rằng thói quen công bố các bản văn giáo hoàng chưa hoàn thành của người tiền nhiệm chỉ là một lời tán dương sáo rỗng dưới dạng điếu văn, chẳng có ý nghĩa gì nhiều. Rõ ràng nó có ý nghĩa gì đó, và đó không thể là gì khác ngoài sự hiển nhiên. Cụ thể, Đức Giáo Hoàng Lêô thực sự yêu thương người nghèo và mong muốn Giáo hội xem xét vấn đề này một cách nghiêm túc. Tuy nhiên, có một ý nghĩa rõ ràng rằng Dilexi Te vẫn chưa phải là một diễn đạt đầy đủ về những chủ đề chính trong triều đại giáo hoàng của Đức Lêô.
Nói cách khác, Đức Giáo Hoàng, người cho đến nay vẫn giữ kín những điều mình nói, vẫn tiếp tục làm như vậy.
Lý do thứ hai khiến văn kiện mới này có thể không khơi gợi được mong muốn tìm hiểu về định hướng tương lai của triều đại giáo hoàng này là vì nó đề cập đến những chủ đề tương đối ít gây tranh cãi. Và, một lần nữa, điều đó có thể là cố ý. Sự nghèo nàn về thể xác và tâm hồn, bất công kinh tế, lòng tham, tinh thần ham muốn, ham muốn tình dục chi phối, được thể hiện qua sự thống trị điển hình của người giàu đối với người nghèo và người yếu thế, những mệnh lệnh của Chúa về sự giàu có và nghèo đói, khó có thể là vấn đề gây ra bất đồng sâu sắc và tranh cãi gay gắt. Rất ít người trong Giáo hội không đồng tình với những gì Đức Giáo Hoàng nói về những chủ đề đó.
Nhập cư và thị trường tự do
Điểm gần nhất mà Dilexi Te gây tranh cãi là cách ngài xử lý vấn đề nhập cư. Tuy nhiên, ngay cả ở đây, ngài cũng đề cập đến chủ đề này theo những cách chung chung đến mức không thể phân biệt rõ ràng một khuyến nghị chính sách chính trị cụ thể nào. Như người ta có thể mong đợi từ một vị Giáo hoàng đã dành nhiều năm làm nhà truyền giáo ở Peru, Đức Leo chắc chắn không phải là một người theo chủ nghĩa dân tộc dân túy, người tìm cách thúc đẩy chủ nghĩa bản địa tân cô lập, quay lưng lại với những người nhập cư đang xin tị nạn. Tuy nhiên, ngài cũng không phải là người ủng hộ việc hoàn cầu hóa xóa bỏ mọi biên giới quốc gia và chính sách "mở cửa" hoàn toàn, cho phép người nhập cư tiếp cận không hạn chế bất cứ quốc gia nào mà họ có thể chọn.
Thay vào đó, tài liệu bơi trong vùng nước an toàn của những bình luận có tính làm giảm đau về phẩm giá trọn vẹn của tất cả mọi người, dù là người bản xứ hay người di cư, và nhu cầu đối xử với mọi người bằng sự tôn trọng và với một động lực bác ái sâu sắc để giúp mọi người đạt được sự phát triển toàn diện, trọn vẹn của con người. Ai có thể không đồng tình với điều đó?
Do đó, những người chỉ trích văn kiện này, những người coi nó như một biểu hiện của một chương trình nghị sự hoàn cầu hóa kiểu George Soros nào đó, liên kết với "giới tinh hoa Davos", đang sa đà vào những lời lẽ vô nghĩa, trắng trợn, gây hoang mang. Hoàn toàn không phải vậy, điều này dễ dàng nhận thấy qua việc 60% bản văn bị chi phối bởi việc kể lại cuộc đời của nhiều vị thánh trong lịch sử Giáo hội, những người đã đấu tranh cho sự nghiệp của người nghèo, người bệnh, người nhập cư, người bị gạt ra ngoài lề xã hội và người bị cầm tù. Đức Giáo Hoàng Leo XIII đã nói rõ ràng hơn rằng mối liên kết của lòng bác ái Kitô giáo không thể bị giản lược thành hoạt động từ thiện đơn thuần và Giáo hội không chỉ là một cơ quan viện trợ nhân đạo.
Tương tự như vậy, có quá nhiều suy nghĩ thái quá về văn kiện liên quan đến chủ đề thị trường tự do. Không có chỗ nào trong bản văn này Đức Giáo Hoàng ủng hộ một giải pháp xã hội chủ nghĩa cho bất bình đẳng kinh tế. Đúng là ngài chỉ trích “thị trường tự do”, nhưng cũng rất rõ ràng rằng khi được đọc một cách bao dung và trong bối cảnh đầy đủ, những nhận xét đó nhắm vào một loại hình cụ thể của chủ nghĩa tư bản thị trường tự do. Nó nhắm vào những hình thức kinh tế thị trường tự do coi bàn tay vô hình của thị trường tồn tại trong một vùng lãnh thổ thờ ơ phi đạo đức với nhu cầu của con người, mục đích phổ quát của hàng hóa, hoặc những mục đích đạo đức cao cả hơn phải đi kèm với việc tích lũy của cải nếu không nó sẽ trở thành một chủ nghĩa Darwin xã hội tàn bạo.
Người ta có thể nói rằng đây là một tác phẩm hư cấu do Đức Giáo Hoàng tưởng tượng ra và rằng không còn chủ nghĩa tư bản cướp bóc nào như vậy nữa, nhưng họ đã sai. Các đầu sỏ kinh tế của dầu mỏ, than đá, đường sắt và vận tải biển đã không còn nữa, và thay vào đó, chúng ta có các đầu sỏ của mô hình kỹ thuật số mới về kỹ thuật máy tính, vũ khí quân sự, và đầu cơ tài chính và hàng hóa.
Nhìn từ góc độ này, mọi điều Đức Giáo Hoàng Lêô XIII nói trong bản văn về những thiếu sót của các loại hình kinh tế thị trường tự do cụ thể đều hoàn toàn phù hợp với tất cả các giáo huấn xã hội trước đây của các vị giáo hoàng, trải dài từ Đức Lêô XIII cho đến Đức Phanxicô. Hoàn toàn không có điều gì trong Delexi Te đi ngược lại với giáo huấn trước đây của các vị giáo hoàng về những cạm bẫy tiềm ẩn của các nền kinh tế thị trường tự do không được kiểm soát.
Tập trung vào Kitô học và định nghĩa “người nghèo”
Một lần nữa, ý tôi là Dilexi Te hầu như không đề cập đến điều gì mới mẻ, gây tranh cãi hay gây bất an. Có những chỗ bản văn được viết rất hay, thậm chí còn cảm động, và khi đề cập đến “sự nghèo khó” của Chúa Kitô (từ phần 18 trở đi), bản văn đạt đến những cung bậc thẩm mỹ thần học trữ tình, thực sự là chìa khóa cho toàn bộ văn kiện. Phần này bắt đầu bằng câu:
Lịch sử Cựu Ước về tình yêu thương ưu ái của Thiên Chúa dành cho người nghèo và sự sẵn lòng lắng nghe tiếng kêu cứu của họ – mà tôi đã đề cập ngắn gọn – đã được ứng nghiệm nơi Chúa Giêsu thành Nadarét. Qua sự Nhập Thể, Người đã “hoàn toàn trút bỏ vinh quang, mặc lấy thân nô lệ, trở nên giống phàm nhân” (Pl 2,7), và trong hình hài ấy, Người đã mang đến ơn cứu độ cho chúng ta. Sự nghèo khó của Người là một sự nghèo khó triệt để, bắt nguồn từ sứ mệnh mặc khải trọn vẹn tình yêu của Thiên Chúa dành cho chúng ta (x. Ga 1,18; 1 Ga 4,9). Như Thánh Phaolô đã diễn đạt theo cách ngắn gọn nhưng đầy ấn tượng: “Anh em biết rõ ân sủng của Đức Giêsu Kitô, Chúa chúng ta, là Người vốn giàu sang phú quý, nhưng đã tự ý trở nên nghèo khó vì anh em, để nhờ sự nghèo khó của Người, anh em trở nên giàu có” (2 Cr 8,9).
Vì vậy, có một sự tập trung vào Kitô học, thổi bùng ngọn lửa vào những phương trình vốn chỉ là những mưu mẹo của con người. Về điểm này, Đức Giáo Hoàng Leo đã nói rõ hơn bao giờ hết, và vì chủ nghĩa lấy Kitô làm trung tâm này là chìa khóa giải thích cho toàn bộ, nên nó đặt ngài vào sự tiếp nối vững chắc với mọi vị giáo hoàng của thế kỷ 20 và trước đó.
Một số nhà phê bình cho rằng bản văn này được đặc trưng (thậm chí có người còn nói là "bị bóp méo") bởi một loạt những khái quát hời hợt về "người nghèo", "người di cư" và các "loại nghèo đói" khác nhau, đến mức lý tưởng hóa một cách lãng mạn. Những người nghèo trong bản văn này, theo lời chỉ trích, không bao giờ là những kẻ dối trá và thao túng xảo quyệt như nhiều người trong số họ là trong thực tại. Và người di cư không bao giờ được miêu tả là những con sói buôn bán tình dục hay những kẻ buôn ma túy cho các băng đảng giết người. Thay vào đó, họ được Đức Giáo Hoàng Leo miêu tả là những nạn nhân hoàn toàn vô tội của sự áp bức kinh tế và chính trị trong hệ thống bất công của chúng ta.
Tuy nhiên, theo tôi, Đức Giáo Hoàng đã đúng khi chế giễu sự phân biệt cổ điển giữa "người nghèo xứng đáng và người nghèo không xứng đáng" như một công cụ của giới giàu có và quyền lực để bác bỏ những đòi hỏi đạo đức áp đặt lên họ. Như ngài đã nói trong đoạn 14:
Người nghèo không phải tự nhiên mà có hay do số phận mù quáng và tàn nhẫn. Đối với hầu hết họ, nghèo đói cũng không phải là một sự lựa chọn. Tuy nhiên, vẫn có những người dám đưa ra tuyên bố này, qua đó bộc lộ sự mù quáng và tàn nhẫn của chính họ. Tất nhiên, trong số những người nghèo cũng có những người không muốn làm việc… Tuy nhiên, vẫn còn rất nhiều người khác – cả nam lẫn nữ – vẫn làm việc từ sáng sớm đến tận khuya, có lẽ nhặt nhạnh những thứ vụn vặt hay tương tự, mặc dù họ biết rằng công việc khó khăn của họ chỉ giúp họ sống qua ngày, chứ không bao giờ thực sự cải thiện cuộc sống. Cũng không thể nói rằng người nghèo là như vậy vì họ không "xứng đáng" được hưởng những điều khác, như quan điểm sai lầm của chế độ trọng dụng nhân tài, vốn chỉ coi người thành đạt là "xứng đáng".
Trong câu trích dẫn này, chúng ta không thấy sự lãng mạn hóa nào cả. Điều chúng ta thấy là việc phát biểu rõ ràng về thực tế đầy đủ của nghèo đói từ một người đã tận mắt chứng kiến nó ở Peru và những nơi khác. Ở đất nước chúng ta, phần lớn tình trạng nghèo đói mà chúng ta thấy là do nghiện ma túy và/hoặc bệnh tâm thần không được điều trị. Và nếu tôi được ước muốn, thì đó là Đức Giáo Hoàng nên đề cập đến những thực tế đó như những nguyên nhân thực sự của phần lớn tình trạng nghèo đói trong các xã hội giàu có về kinh tế. Tuy nhiên, ngài hoàn toàn đúng khi lưu ý rằng trên khắp thế giới, ở những quốc gia có số lượng lớn người nghèo, tình trạng nghèo đói này không phải do lười biếng hay sự ngu ngốc tột độ gây ra mà là sản phẩm của các cấu trúc kinh tế và chính trị bất công.
Tuyên bố này của Đức Giáo Hoàng cũng vạch trần những người chỉ trích việc Giáo hội ưu tiên người nghèo như những kẻ thực sự gây ra những khái niệm trừu tượng mơ hồ nhằm phục vụ cho một hệ tư tưởng. Ví dụ, có những người Mỹ chỉ trích bản văn này, họ có thể viện dẫn mọi tội ác và hành vi bạo lực của người nhập cư vào châu Âu và châu Mỹ làm bằng chứng cho thấy tại sao việc trục xuất hàng loạt là chính đáng mà không phân biệt giữa thành phần tội phạm và những người ở lại đây an toàn. Một số người khẳng định rằng người nhập cư bất hợp pháp vẫn là người nhập cư bất hợp pháp, và không cần thiết phải phân biệt như vậy; họ chỉ là một khái niệm trừu tượng bởi vì theo định nghĩa pháp lý, tất cả họ đều là "tội phạm".
Tuy nhiên, chính những người chỉ trích đó lại phớt lờ lịch sử của chính chúng ta, một quốc gia đã cho phép hàng chục triệu người nhập cư Ireland và Ý vào đất nước này, và ngay lập tức thành lập một số tổ chức tội phạm bạo lực và độc ác nhất thế giới. Và ngày nay, những người nhập cư như vậy được tôn vinh và ca ngợi như một sự bổ sung tuyệt vời cho xã hội của chúng ta, bất chấp phản ứng dữ dội của chủ nghĩa bản địa [nativist] mà họ đã trải qua vào thời điểm đó và bất chấp thành phần tội phạm thực sự trong hàng ngũ của họ.
Sự lãng quên lịch sử này, cùng với những ám chỉ liên tục về những tệ nạn độc nhất của làn sóng nhập cư hiện đại, tự nó là một lời nói dối tinh vi mà Đức Giáo Hoàng Leo đã vạch trần một cách chính xác. Ngài không chủ trương mở cửa biên giới. Nhưng rõ ràng ngài cũng phản đối việc đóng cửa biên giới một cách nghiêm ngặt, như tất cả chúng ta nên làm trong công việc từ thiện của Kitô giáo.
Đức Giáo Hoàng nhận thức rõ rằng nghèo đói và nhập cư thường song hành và nó có thể tạo ra những điều kiện xã hội tồi tệ. Và không ai, kể cả Đức Giáo Hoàng Leo, tuyên bố rằng các quốc gia không có quyền kiểm soát và quản lý biên giới. Nhưng ngài đang nhắc nhở chúng ta rằng biên giới không phải là tuyệt đối và sự trỗi dậy của khái niệm hiện đại về "nhà nước quốc gia có chủ quyền" tự nó đã mở ra một sự tôn sùng ngẫu tượng đối với chính quốc gia của mình. Về vấn đề này, một khía cạnh của Dilexi Te cần được nhấn mạnh là việc Đức Giáo Hoàng tập trung vào học thuyết Công Giáo truyền thống về mục đích phổ quát của tất cả của cải. Sở hữu tư nhân không phải là tuyệt đối và thay vào đó, nó là một chức năng của mục đích phổ quát của của cải khi được hiểu đúng đắn trong bối cảnh xã hội đầy đủ của nó (xem mục 86).
Nhưng vượt ra ngoài bối cảnh xã hội, toàn bộ giọng điệu và âm điệu của Dilexi Te mang tính Kitô học. Mục đích phổ quát của mọi điều thiện hảo, bất kể nó có dựa trên luật tự nhiên hay không, trước hết và trên hết đều dựa trên nguồn gốc và vận mệnh chung của vạn vật trong Chúa Kitô. Trích dẫn sâu sắc từ các tác phẩm của Đức Phaolô VI, Đức Gioan Phaolô II, Đức Bênêđictô XVI và Đức Phanxicô, Đức Giáo Hoàng Lêô nhấn mạnh tính liên tục Kitô học sâu sắc trong giáo huấn của Giáo hội về nghĩa vụ của chúng ta phải nhìn thấy dung mạo Chúa Kitô nơi người nghèo.
Phong trào đơn tu và sự hòa nhập đích thực
Cuối cùng, tôi muốn lưu ý đến phân tích của Đức Giáo Hoàng về truyền thống đơn tu của Giáo hội và mối quan hệ giữa các đan viện và người nghèo như một ví dụ khác về trọng tâm Kitô học của ngài. Đức Giáo Hoàng Lêô phát biểu:
Ở phương Tây, Thánh Bênêđictô thành Norcia đã xây dựng một Quy luật mà sau này trở thành xương sống của linh đạo đơn tu châu Âu. Việc chào đón người nghèo và khách hành hương chiếm một vị trí nổi bật trong văn kiện: “Người nghèo và khách hành hương phải được đón tiếp với tất cả sự quan tâm và hiếu khách, vì chính nơi họ, Chúa Kitô được đón tiếp.” Đây không chỉ là lời nói suông: trong nhiều thế kỷ, các đan viện Biển Đức là nơi trú ẩn cho các góa phụ, trẻ em bị bỏ rơi, khách hành hương và người ăn xin.
Theo thời gian, các đan viện Biển Đức đã trở thành nơi vượt qua nền văn hóa loại trừ. Các tu sĩ nam nữ đã canh tác đất đai, sản xuất lương thực, chuẩn bị thuốc men và cung cấp chúng một cách giản dị cho những người thiếu thốn nhất. Công việc thầm lặng của họ là chất men của một nền văn minh mới, nơi người nghèo không phải là vấn đề cần giải quyết, mà là anh chị em cần được chào đón. Nguyên tắc chia sẻ, làm việc cùng nhau và giúp đỡ những người yếu thế đã thiết lập một nền kinh tế liên đới, trái ngược với luận lý học tích lũy. (55-56)
Tôi nghĩ rằng thật ý nghĩa khi Đức Giáo Hoàng Lêô bắt đầu phần này bằng cách nhắc lại nền tảng Kitô học của lòng hiếu khách Biển Đức, nhưng rồi liên kết nó ở đầu phần sau với việc “thắng vượt nền văn hóa loại trừ”. Tôi nghĩ đây có thể là một trong những tuyên bố quan trọng nhất và (cho đến nay) bị bỏ qua nhiều nhất trong bản văn. Tôi nghĩ không phải ngẫu nhiên mà Đức Giáo Hoàng lại đặt nền tảng cho một khái niệm Công Giáo đúng nghĩa về “việc bao hàm” – một thuật ngữ được sử dụng và lạm dụng nhiều ngày nay để phá vỡ các rào cản do Chúa Kitô khởi xướng, Đấng duy nhất đặt nền tảng cho tình liên đới của nhân loại trong chính Người.
Do đó, đây không chỉ đơn thuần là một tuyên bố mang ý nghĩa xã hội học. Đức Giáo Hoàng khẳng định rằng tất cả các khái niệm về “việc bao hàm” cuối cùng phải mang tính Kitô học và bắt nguồn từ Tin Mừng chứ không phải từ bất cứ ý thức hệ thế tục nào.
Nói chung, như tôi đã nói lúc đầu, Dilexi Te thực sự là một bản văn không có gì nổi bật nếu xét về bất cứ sự mới lạ nào mà chúng ta có thể đang tìm kiếm. Thay vào đó, nó là một sự pha trộn khá điển hình, rất đặc trưng, các giáo hoàng hiện đại, truyền thống và mối quan tâm đến các điều kiện xã hội hiện đại. Về mặt đó, Đức Giáo Hoàng Lêô XIV có lẽ không khác gì Đức Lêô XIII và nên được đọc dưới lăng kính đó.
Cuối cùng, và tôi nói điều này với chút nhẹ nhõm, bản văn này, xét về nhiều mặt, là một sự tóm lược đơn giản giáo huấn Công Giáo lâu đời, được trình bày mà không hề có bất cứ điều gì thực sự gây tranh cãi hay bất thường. Và có lẽ đó chính là điều tuyệt vời nhất.