Dù không ai nói với ai nhưng người tù nào cũng biết mình sẽ phải hứng chịu chính sách trả thù sau cuộc chiến. Trong lịch sử phe thắng cuộc thường bắt tù về làm nô lệ. Cái thời đó chấm dứt từ lâu. Bình thường, bên thắng không trả thù, bên thua mong trả thù, rửa hận. Hành động đáng ca tụng, khen ngợi là thứ tha; thù hằn là hèn hạ, đáng khinh. Trả thù do mặc cảm thua thiệt. Thua về cả mặt trí tuệ lẫn tinh thần. Thua trí tuệ nên bắt người khác phải suy nghĩ, ăn nói, lí luận như họ. Tư tưởng trái nghịch bị phạt, phản động bởi suy nghĩ khác biệt. Cần trí tuệ đa dạng để có thể ứng xử thích hợp được với hoàn cảnh đa dạng. Thứ hai, người tài giỏi dùng lí luận, tranh biện, để đạt chiến thắng. Kẻ tiểu nhân dùng bạo lực bắt kẻ khác phục tùng. Miệng vâng dạ nhưng tâm không phục. Bên ngoài khuất phục, tâm thì không, nên gọi là tù lương tâm. Không hoán cải được con tim bị coi là thất bại nặng.
Người tù mỗi khi phải giáp mặt cai tù luôn tỏ ra cẩn trọng. Gọi thì dạ, sai thì vâng. Nếu cần thì thưa gởi phân minh. Cai tù không có oai để sợ, nhưng sợ cách đối xử man dại, tàn bạo. Với một người trí khôn cạn như giao thông hào, chỉ biết dùng vũ lực, tức giận thì thoá mạ, vui vẻ thì khoác lác, huyênh hoang dềnh dàng như đám lục bình và cái tôi to như đống rác, tù khôn không chấp với cai như thế. Một hôm người cán bộ tuyên truyền bị bệnh, hắn đóng vai giảng huấn. Cầm giấy trong tay, đọc chưa thông. Chữ nào viết hoa hắn lên giọng thật cao, sau đó nhỏ dần. Chưa được nửa trang đã có người ngủ gật. Hắn quẳng bài trên mặt bàn kêu phạch; nắm tay nện mạnh trên mặt bàn quát.
‘Tôi giảng bài cho các anh học, chỗ quan trọng tôi lên giọng, chỗ cần nhớ tôi xuống giọng để các anh học cho mau thuộc mà các anh lại ngủ. Các anh được nuôi ăn no không chịu học thì không có ngày về.’
Hò hét một lúc, hắn với tờ giấy hỏi.
‘Anh hàng đầu, tôi dậy đến đâu rồi?’
Người tù ngơ ngác không biết phải trả lời làm sao. Hắn đọc mấy chữ.
‘Dậy tới đây chưa?’
‘Dạ qua rồi.’
Sang hai ba trang, hất hàm, ‘Anh ngồi giữa kia đã tới đây chưa?’
‘Dạ qua rồi.’
Hắn lật trang cuối, nói bâng quơ tới đây rồi thì phải.
‘Đám tù vội thưa, dạ, đúng rồi, tới chỗ đó đó.’
Hắn liếc nhìn đám tù ngồi trên nền đất nói với chính hắn.
‘Bài hơi dài, ngủ ở cuối bài thì được khoan hồng.’
Tù im lặng, liếc nhìn nhau, thở phào nhẹ nhõm. Thầm cám ơn trời. Ít ra là không phải nghe các câu tục tằn hắn thốt ra. Thực ra nếu hắn phải đứng trước đám đông đọc hết dăm trang giấy đánh máy dầy đặc chữ, hắn cũng khổ như tù vì có nhiều chữ vừa khó phát âm, vừa khô, vừa khó hiểu. Nên hắn mong cho bài mau hết.
Khajan là người tù ai cũng sợ sống chung. Anh nhỏ hơn tôi gần một con giáp nên anh luôn gọi tôi là cấp trên và xưng là đàn em. Có lần tôi nói với anh, ‘Chúng ta đều là tù, cần gì phải phân biệt giai cấp’. Khajan không chấp nhận đề nghị đó vì cho rằng tuổi tác quan trọng. Khajan ở một trại tù khác được gởi đến đây nên anh em tù đặt nghi vấn về anh. Sau này tù mới biết sau thanh lọc. Khajan cùng với bốn người nữa được gởi đến đây. Khajan quí nhất là mươi viên sỏi nhỏ bằng hạt đậu. Sỏi màu vàng nhạt, tròn trịa nhẵn nhụi, đẹp mắt. Khajan giữ kĩ sỏi trong túi áo và thường chơi với chúng. Anh chậm rãi chuyển viên sỏi từ tay phải sang trái rồi lại chuyển ngược lại.
Tin chuyển trại xảy ra trong vòng một giờ. Không kịp thu vén vật tùy thân thì tù ở lại hưởng xái. Khajan chuyển trại trước. Không hiểu thế nào anh để sót lại viên sỏi trên đất. Ba tháng sau, tôi lại chuyến đến đúng trại anh đang ở. Từ trong láng nhìn ra, thấy dáng dấp tôi lòng rộn nên niềm vui mà không dám nhận. Ngày kia Khajan cố tình đến trễ hy vọng tôi nhìn thấy anh. Quả thế, người coi trại phê bình Khajan trước mặt tù. Khajan giải thích and đến trễ vì chân đau, đi chậm và xin hứa sẽ thi hành tốt hơn.
Trại này có ba trăm tù nhân. Tuần đầu tiên đã có hai tù qua đời. Việc điều hành do giám đốc trại quyết định. Toàn trại chia làm ba nhà, mỗi nhà có 100 tù, nhà lại chia thành bốn nhóm. Đơn vị nhỏ nhất là toán, mỗi toán 5 tù. Nhà thì có gia trưởng, nhóm thì có nhóm trưởng; toán thì có toán trưởng. Toán nhận lệnh từ nhóm. Nhóm nhận lệnh từ nhà và nhà nhận lệnh từ giám đốc trại. Gia trưởng và nhóm trưởng do giám đốc trại chỉ định, trưởng toán thì do anh em bầu. Giám đốc trại luôn tự hào về tính cách dân chủ trong chính sách vì trưởng toán do anh em bầu ra.
Mấy tháng đầu số tù chết khá nhiều, đói khát, bệnh tật, tai nạn khi làm việc và bị hành hạ kín đáo, khi sắp chết, ban điều hành cho về tổ, tránh tiếng chết vì bị hành hạ. Đói triền miên, liên tục bởi phần ăn rất hạn chế. Mỗi năm được hưởng hai cánh gà chiên: tết và ngày độc lập. Người tù nào cũng ngậm cho thịt tan trong miệng, sau đó nhai nát xương nuốt. Mỗi tháng một con cá chiên 8 gram. Cá được ăn sạch, cả xương lẫn vảy. Trong tù cái gì cũng thiếu, kể cả hạt muối. Sáng một nhánh khoai luộc, không muối. Trưa và tối, mỗi bữa một chén cơm nấu chung với sắn mì khô hay bắp bung, cộng thêm ba hạt muối.
Gặp lại Khajan tôi trao anh hòn sỏi. Anh oà khóc. Miệng lắp bắp,
‘Thế là con gặp được mẹ rồi. Con vui lắm mẹ ơi. Con gặp lại mẹ. Con luôn mơ ước có ngày gặp lại mẹ.’
‘Khajan, Khajan, còn tỉnh hay nói sảng?’
‘Madiha, cám ơn anh. Hàng đêm, tôi kết mười hòn sỏi thành hình thánh giá cuốn vào áo để gối đầu. Bị mất từ hôm chuyển trại. Gặp lại lòng tôi vui sướng. Hòn sỏi đêm là thánh giá, ngày là chuỗi môi khôi.’
Ngày kia, Khajan thì thào
‘Tôi sắp đi. Tôi xin anh một điều; điều này khó cho anh bởi anh sẽ gặp khó khăn. Cần gì cứ nói, không phải rào trước đón sau, nếu có thể tôi sẽ cố gắng.
Tôi xin anh sau khi tôi chết anh ném một cây thánh giá nhỏ xuống huyệt mộ của tôi. Ước nguyện cuối đời có thế. Nếu anh thực hiện được, tôi sẽ vô cùng sung sướng vì ít ra nấm mộ vô danh này có Đấng Tạo Hoá ở cùng.’
Tôi hơi ái ngại, chưa biết đáp thế nào. Khajan tiếp.
‘Thánh giá nhỏ anh nắm gọn trong tay. Lúc ném đất xuống mộ phần, anh ném thánh giá chung với đất. Hy vọng không ai nhận ra.’
Tôi gật đầu đồng í. Khuôn mặt Khajan tươi hẳn.
‘Thú thật, mấy ngày qua, tôi lo lắng anh từ chối.
Tôi sẽ thực hiện như điều anh ước mong. Khajan yên tâm, tôi tin là tôi làm được chuyện ấy.’
Đến giờ phút này tôi mới biết Khajan là người Công Giáo.
‘Madiah biết không thánh giá, và chuỗi môi khôi cùng tù chung với tôi đấy. Mười viên sỏi nhỏ tôi nhặt ở lòng suối của những ngày đầu lao động khổ sai. Chúng nằm rải rác dưới lòng suối. Ngừng một chút, Khajan thì thào. Cơ thể tôi không nhận thực phẩm nữa. Madiha hãy ăn phần của tôi đi. Vui lòng vậy. Tôi nói thật đó. Mấy ngày qua, cơ thể tôi từ chối thực phẩm. Nuốt vào bị đầy hơi, khó chịu lắm.’
Tôi cũng thổ lộ với anh, tôi cũng là người Công Giáo và cũng tìm sức sống nơi lời kinh. Nghe thế Khajan tươi hẳn nét mặt, vui mừng nói với tôi
'Như thế là chuỗi Môi Khôi của tôi từ nay có chủ mới. '
Anh móc mười viên sỏi trong túi áo ngực đưa tôi nói
‘Không có gì tạ ơn anh, anh giữ mười viên sỏi làm kỉ niệm.’
Đi làm về chúng tôi phát giác Khajan đã chết. Tôi báo cáo và họ ra lệnh chôn trong đêm. Tôi xin để lại sáng hôm sau với lí do anh em đi làm việc mệt rồi. Tôi là tổ trưởng, đoan hứa sáng mai, trước khi mặt trời mọc sẽ đốc thúc chôn Khajan trước khi đi làm. Đêm đó tôi khắc một cây thánh giá gỗ, vừa vặn vạt áo. Luồn thánh giá đó vào ngang túi ngực, giữa hai làn vải.
Tôi nói thầm, ‘Khajan, anh có thánh giá trong người, ngay trước ngực, bên ngoài tim anh. Ngủ yên và nhớ đến chúng tôi nữa.’
Sau đó tôi cẩn thận xé chiếc áo anh đang mặc rách tả tơi, tránh tình trạng tù khác đòi lấy áo vì tù thiếu mọi thứ kể cả miếng vải che thân. Tôi chia một tù đi cắt mươi cành cây về kết thành tấm phản thay ván. Hai người đào lỗ huyệt và tôi tẩm liệm. Trong lúc anh em hất đất chôn Khajan, tôi lượm mười hòn sỏi quanh đó, ngồi đầu mộ âm thầm đọc kinh Kính Mừng, cứ sau một kinh, tôi thảy một viên sỏi xuống mộ. Từ đàng xa, người cai tù rình rập nhìn xem công việc chôn cất. Thấy tôi thỉnh thoảng ném vật gì đó xuống mộ khiến anh nghi hoặc. Cai tù chộp viên sỏi trong tay, lúc đó tôi mới biết mình bị theo dõi. Đưa tận mắt xem xét thật kĩ, không có gì đáng nghi, anh thảy viên sỏi đó xuống mộ. Nhận thấy thái độ không thân thiện ấy, tôi thảy luôn ba viên sỏi còn lại trong tay, theo cai về trại. Chục kinh vỡ giữa chừng vì mới đọc có sáu kinh. Trên đường về, tôi nói với chính mình: Khajan, anh may mắn, chính cán bộ thảy chuỗi môi khôi cho anh đó. Từ nay anh chính thức có phép lần chuỗi mà không phải cầu nguyện vụng trộm nữa. Khajan, tâm hồn anh no thoả rồi nhé, vì mộ anh có cả thánh giá lẫn chuỗi môi khôi.
Tôi giữ kĩ mười viên sỏi nhỏ bên mình làm vật hộ thân để tưởng nhớ người tù tín trung. Có lần bị nhân viên phi trường hạch hỏi vì không khai đá mang vào trong nước.
‘Tôi tù mười năm, mỗi năm giữ một viên sỏi làm kỉ niệm.’
Anh nhìn tôi thông cảm, không phạt, nhưng bắt mang đi thử và khử trùng vì đất, đá, là hàng cấm mang vào nước. Sau này có người mách nước nhờ thợ kim hoàn khoan lỗ xâu các viên sỏi thành chuỗi hạt nhỏ. Nhờ thế mà tôi tránh gặp rắc rối mỗi lần ra vào nơi phi trường.
TiengChuong.org
Người tù mỗi khi phải giáp mặt cai tù luôn tỏ ra cẩn trọng. Gọi thì dạ, sai thì vâng. Nếu cần thì thưa gởi phân minh. Cai tù không có oai để sợ, nhưng sợ cách đối xử man dại, tàn bạo. Với một người trí khôn cạn như giao thông hào, chỉ biết dùng vũ lực, tức giận thì thoá mạ, vui vẻ thì khoác lác, huyênh hoang dềnh dàng như đám lục bình và cái tôi to như đống rác, tù khôn không chấp với cai như thế. Một hôm người cán bộ tuyên truyền bị bệnh, hắn đóng vai giảng huấn. Cầm giấy trong tay, đọc chưa thông. Chữ nào viết hoa hắn lên giọng thật cao, sau đó nhỏ dần. Chưa được nửa trang đã có người ngủ gật. Hắn quẳng bài trên mặt bàn kêu phạch; nắm tay nện mạnh trên mặt bàn quát.
‘Tôi giảng bài cho các anh học, chỗ quan trọng tôi lên giọng, chỗ cần nhớ tôi xuống giọng để các anh học cho mau thuộc mà các anh lại ngủ. Các anh được nuôi ăn no không chịu học thì không có ngày về.’
Hò hét một lúc, hắn với tờ giấy hỏi.
‘Anh hàng đầu, tôi dậy đến đâu rồi?’
Người tù ngơ ngác không biết phải trả lời làm sao. Hắn đọc mấy chữ.
‘Dậy tới đây chưa?’
‘Dạ qua rồi.’
Sang hai ba trang, hất hàm, ‘Anh ngồi giữa kia đã tới đây chưa?’
‘Dạ qua rồi.’
Hắn lật trang cuối, nói bâng quơ tới đây rồi thì phải.
‘Đám tù vội thưa, dạ, đúng rồi, tới chỗ đó đó.’
Hắn liếc nhìn đám tù ngồi trên nền đất nói với chính hắn.
‘Bài hơi dài, ngủ ở cuối bài thì được khoan hồng.’
Tù im lặng, liếc nhìn nhau, thở phào nhẹ nhõm. Thầm cám ơn trời. Ít ra là không phải nghe các câu tục tằn hắn thốt ra. Thực ra nếu hắn phải đứng trước đám đông đọc hết dăm trang giấy đánh máy dầy đặc chữ, hắn cũng khổ như tù vì có nhiều chữ vừa khó phát âm, vừa khô, vừa khó hiểu. Nên hắn mong cho bài mau hết.
Khajan là người tù ai cũng sợ sống chung. Anh nhỏ hơn tôi gần một con giáp nên anh luôn gọi tôi là cấp trên và xưng là đàn em. Có lần tôi nói với anh, ‘Chúng ta đều là tù, cần gì phải phân biệt giai cấp’. Khajan không chấp nhận đề nghị đó vì cho rằng tuổi tác quan trọng. Khajan ở một trại tù khác được gởi đến đây nên anh em tù đặt nghi vấn về anh. Sau này tù mới biết sau thanh lọc. Khajan cùng với bốn người nữa được gởi đến đây. Khajan quí nhất là mươi viên sỏi nhỏ bằng hạt đậu. Sỏi màu vàng nhạt, tròn trịa nhẵn nhụi, đẹp mắt. Khajan giữ kĩ sỏi trong túi áo và thường chơi với chúng. Anh chậm rãi chuyển viên sỏi từ tay phải sang trái rồi lại chuyển ngược lại.
Tin chuyển trại xảy ra trong vòng một giờ. Không kịp thu vén vật tùy thân thì tù ở lại hưởng xái. Khajan chuyển trại trước. Không hiểu thế nào anh để sót lại viên sỏi trên đất. Ba tháng sau, tôi lại chuyến đến đúng trại anh đang ở. Từ trong láng nhìn ra, thấy dáng dấp tôi lòng rộn nên niềm vui mà không dám nhận. Ngày kia Khajan cố tình đến trễ hy vọng tôi nhìn thấy anh. Quả thế, người coi trại phê bình Khajan trước mặt tù. Khajan giải thích and đến trễ vì chân đau, đi chậm và xin hứa sẽ thi hành tốt hơn.
Trại này có ba trăm tù nhân. Tuần đầu tiên đã có hai tù qua đời. Việc điều hành do giám đốc trại quyết định. Toàn trại chia làm ba nhà, mỗi nhà có 100 tù, nhà lại chia thành bốn nhóm. Đơn vị nhỏ nhất là toán, mỗi toán 5 tù. Nhà thì có gia trưởng, nhóm thì có nhóm trưởng; toán thì có toán trưởng. Toán nhận lệnh từ nhóm. Nhóm nhận lệnh từ nhà và nhà nhận lệnh từ giám đốc trại. Gia trưởng và nhóm trưởng do giám đốc trại chỉ định, trưởng toán thì do anh em bầu. Giám đốc trại luôn tự hào về tính cách dân chủ trong chính sách vì trưởng toán do anh em bầu ra.
Mấy tháng đầu số tù chết khá nhiều, đói khát, bệnh tật, tai nạn khi làm việc và bị hành hạ kín đáo, khi sắp chết, ban điều hành cho về tổ, tránh tiếng chết vì bị hành hạ. Đói triền miên, liên tục bởi phần ăn rất hạn chế. Mỗi năm được hưởng hai cánh gà chiên: tết và ngày độc lập. Người tù nào cũng ngậm cho thịt tan trong miệng, sau đó nhai nát xương nuốt. Mỗi tháng một con cá chiên 8 gram. Cá được ăn sạch, cả xương lẫn vảy. Trong tù cái gì cũng thiếu, kể cả hạt muối. Sáng một nhánh khoai luộc, không muối. Trưa và tối, mỗi bữa một chén cơm nấu chung với sắn mì khô hay bắp bung, cộng thêm ba hạt muối.
Gặp lại Khajan tôi trao anh hòn sỏi. Anh oà khóc. Miệng lắp bắp,
‘Thế là con gặp được mẹ rồi. Con vui lắm mẹ ơi. Con gặp lại mẹ. Con luôn mơ ước có ngày gặp lại mẹ.’
‘Khajan, Khajan, còn tỉnh hay nói sảng?’
‘Madiha, cám ơn anh. Hàng đêm, tôi kết mười hòn sỏi thành hình thánh giá cuốn vào áo để gối đầu. Bị mất từ hôm chuyển trại. Gặp lại lòng tôi vui sướng. Hòn sỏi đêm là thánh giá, ngày là chuỗi môi khôi.’
Ngày kia, Khajan thì thào
‘Tôi sắp đi. Tôi xin anh một điều; điều này khó cho anh bởi anh sẽ gặp khó khăn. Cần gì cứ nói, không phải rào trước đón sau, nếu có thể tôi sẽ cố gắng.
Tôi xin anh sau khi tôi chết anh ném một cây thánh giá nhỏ xuống huyệt mộ của tôi. Ước nguyện cuối đời có thế. Nếu anh thực hiện được, tôi sẽ vô cùng sung sướng vì ít ra nấm mộ vô danh này có Đấng Tạo Hoá ở cùng.’
Tôi hơi ái ngại, chưa biết đáp thế nào. Khajan tiếp.
‘Thánh giá nhỏ anh nắm gọn trong tay. Lúc ném đất xuống mộ phần, anh ném thánh giá chung với đất. Hy vọng không ai nhận ra.’
Tôi gật đầu đồng í. Khuôn mặt Khajan tươi hẳn.
‘Thú thật, mấy ngày qua, tôi lo lắng anh từ chối.
Tôi sẽ thực hiện như điều anh ước mong. Khajan yên tâm, tôi tin là tôi làm được chuyện ấy.’
Đến giờ phút này tôi mới biết Khajan là người Công Giáo.
‘Madiah biết không thánh giá, và chuỗi môi khôi cùng tù chung với tôi đấy. Mười viên sỏi nhỏ tôi nhặt ở lòng suối của những ngày đầu lao động khổ sai. Chúng nằm rải rác dưới lòng suối. Ngừng một chút, Khajan thì thào. Cơ thể tôi không nhận thực phẩm nữa. Madiha hãy ăn phần của tôi đi. Vui lòng vậy. Tôi nói thật đó. Mấy ngày qua, cơ thể tôi từ chối thực phẩm. Nuốt vào bị đầy hơi, khó chịu lắm.’
Tôi cũng thổ lộ với anh, tôi cũng là người Công Giáo và cũng tìm sức sống nơi lời kinh. Nghe thế Khajan tươi hẳn nét mặt, vui mừng nói với tôi
'Như thế là chuỗi Môi Khôi của tôi từ nay có chủ mới. '
Anh móc mười viên sỏi trong túi áo ngực đưa tôi nói
‘Không có gì tạ ơn anh, anh giữ mười viên sỏi làm kỉ niệm.’
Đi làm về chúng tôi phát giác Khajan đã chết. Tôi báo cáo và họ ra lệnh chôn trong đêm. Tôi xin để lại sáng hôm sau với lí do anh em đi làm việc mệt rồi. Tôi là tổ trưởng, đoan hứa sáng mai, trước khi mặt trời mọc sẽ đốc thúc chôn Khajan trước khi đi làm. Đêm đó tôi khắc một cây thánh giá gỗ, vừa vặn vạt áo. Luồn thánh giá đó vào ngang túi ngực, giữa hai làn vải.
Tôi nói thầm, ‘Khajan, anh có thánh giá trong người, ngay trước ngực, bên ngoài tim anh. Ngủ yên và nhớ đến chúng tôi nữa.’
Sau đó tôi cẩn thận xé chiếc áo anh đang mặc rách tả tơi, tránh tình trạng tù khác đòi lấy áo vì tù thiếu mọi thứ kể cả miếng vải che thân. Tôi chia một tù đi cắt mươi cành cây về kết thành tấm phản thay ván. Hai người đào lỗ huyệt và tôi tẩm liệm. Trong lúc anh em hất đất chôn Khajan, tôi lượm mười hòn sỏi quanh đó, ngồi đầu mộ âm thầm đọc kinh Kính Mừng, cứ sau một kinh, tôi thảy một viên sỏi xuống mộ. Từ đàng xa, người cai tù rình rập nhìn xem công việc chôn cất. Thấy tôi thỉnh thoảng ném vật gì đó xuống mộ khiến anh nghi hoặc. Cai tù chộp viên sỏi trong tay, lúc đó tôi mới biết mình bị theo dõi. Đưa tận mắt xem xét thật kĩ, không có gì đáng nghi, anh thảy viên sỏi đó xuống mộ. Nhận thấy thái độ không thân thiện ấy, tôi thảy luôn ba viên sỏi còn lại trong tay, theo cai về trại. Chục kinh vỡ giữa chừng vì mới đọc có sáu kinh. Trên đường về, tôi nói với chính mình: Khajan, anh may mắn, chính cán bộ thảy chuỗi môi khôi cho anh đó. Từ nay anh chính thức có phép lần chuỗi mà không phải cầu nguyện vụng trộm nữa. Khajan, tâm hồn anh no thoả rồi nhé, vì mộ anh có cả thánh giá lẫn chuỗi môi khôi.
Tôi giữ kĩ mười viên sỏi nhỏ bên mình làm vật hộ thân để tưởng nhớ người tù tín trung. Có lần bị nhân viên phi trường hạch hỏi vì không khai đá mang vào trong nước.
‘Tôi tù mười năm, mỗi năm giữ một viên sỏi làm kỉ niệm.’
Anh nhìn tôi thông cảm, không phạt, nhưng bắt mang đi thử và khử trùng vì đất, đá, là hàng cấm mang vào nước. Sau này có người mách nước nhờ thợ kim hoàn khoan lỗ xâu các viên sỏi thành chuỗi hạt nhỏ. Nhờ thế mà tôi tránh gặp rắc rối mỗi lần ra vào nơi phi trường.
TiengChuong.org